شاگردان امام محمد باقر-علیه السلام- (1)

خاندان رسالت و اهل بيت رسول الله (ص)، از آن جا كه به گواهى قطعى وانكار ناپذير پيامبر اسلام (ص)، عدل و همپا و هماواى قرآنند با حقيقت، محتوا و پيام قرآن، همگونى و سنخيت دارند. حديث ثقلين از جمله احاديث مهم مورد پذيرش اهل سنت و اماميه است. در اين حديث، رسول خدا، ثمره تلاشهاى طاقت فرساى خود در مسير ايفاى رسالت و هدايت خلق را، در دو يادگار گرانبها كه پس از خود برجا گذاشته خلاصه كرده و گفته است: من دو شي‏ء گرانبها در ميان شما باقى مى‏گذارم: قرآن و اهل بيتم را، اين دو هرگز از يكديگر جدا نشوند تا در قيامت بر حوض كوثر، بر من وارد شوند... (1)
با توجه به مقام معنوى و الهى پيامبر (ص) كه كمترين خود خواهى و هوا و هوس در او راه نداشته و آنچه او مى‏گفته در حقيقت مورد تأييد خداوند بوده و رأى و سخنى جز به اشاره و تأييد وحى اظهار نمى‏داشته است، (2) مى‏توان بيقين اقرار كرد كه پيامبر (ص)، خاندانش را بر اساس ملاحظات خويشاوندى و روابط نسبى و علايق مادى بشرى، در كنار قرآن، بزرگترين معجزه خويش ننهاده است، بلكه قرين ساختن اهل بيت، با پيام وحى، از آن جهت بوده كه ميان آن دو هماهنگى و سنخيت وجود داشته است .
اگر خداوند قرآن را بدور از كمترين ضعف و كاستى و كجى و نادرستى فرو فرستاده، (3) اهل بيت را نيز از هر انحراف و گناه، پاك گردانيده و مصونيت بخشيده است. (4)
اگر قرآن، داراى حقايقى اصولى و محكم و نيز مسايلى متشابه (5) است كه براى‏فهم آنها بايد به منبعى الهى و آگاه به رموز وحى مراجعه كرد، اهل بيت، همان آگاهان و عالمانى هستند كه مفسر قرآن و مبين احكام و پيامهاى آنند. (6)
هر چند آيات قرآن، روشن و روشنگر است، ولى معناى روشنى مفاهيم قرآن، اين نيست كه تمامى مطالب و مفاهيم آن براى همه انديشه‏ها آشكار و بى‏نياز از توضيح باشد، چه، خداوند به پيامبر (ص) فرمان داده تا آيات وحى را براى مردم توضيح و تبيين كند. (7)
با اين بيان، اهل بيت از آن جهت، قرين قرآن و جدايى ناپذير از آن معرفى شده‏اند كه پس از رسول خدا (ص) به تبيين مفاهيم وحى و حقايق قرآن، براى توده‏ها بپردازند و اين توان و شايستگى در همه اهل بيت رسالت (معصومين عليهم السلام) بوده است.چنانكه على (ع) به سينه‏اش اشاره مى‏كرد و مى‏گفت: در اينجا دانشهاى فراوانى است كه كاش شاگردان شايسته‏اى مى‏يافتم و اين حقايق را بدانها مى‏آموختم. (8)
آن چه پس از وفات رسول اسلام (ص) براى جامعه اسلامى و خاندان پيامبر (ص)، رخ نمود هرگز به آنان، مجال نداد تا آن گونه كه مى‏خواستند و مى‏بايست، به نشر معارف قرآنى بپردازند .
جريانهاى سياسى حاكم بر جامعه، پس از رحلت رسول خدا (ص)، سبب تفكيك قرآن از عترت در باور و انديشه بخش عظيمى از مردم شد.قرآن بظاهر محور نظام دستورى دين و حكومت گرديد، ولى چون نيازمند مفسر و مبين بود، باعث شد تا ميدان تفسير و تأويل بشدت گسترش يابد و چهره‏هايى در محافل علمى و دينى مطرح شدند كه هرگز آيه‏اى در تطهير آنان نازل نشده و سفارشى از ناحيه رسول خدا در تمسك به آنان نرسيده بود.از سوى ديگر، كسانى چون على بن ابى طالب (ع) كه با صداى رسا فرياد بر مى‏آورد: سلونى قبل از تفقدونى، يعنى هر چه مى‏خواهيد از من بپرسيد، قبل از اين كه مرا از دست بدهيد، مهجور وناشناخته ماندند.
حسن بن على (ع)، از سوى حكومت معاويه، تحت شديدترين فشارهاى روحى و اجتماعى قرار داشت و هرگز به او فرصت نشر معارف واقعى داده نشد.
حسين بن على (ع) تحت فشار قرار گرفت كه حكومت ضد دينى و ضد بشرى يزيد را بپذيرد و از آنجا كه پذيرش حكومت وى را مايه نابودى اساس شريعت مى‏دانست، از آن اجتناب كرد و در اين راه به شهادت رسيد.
بنى اميه بر جان و مال و ناموس و دين مردم مسلط شدند.و زمينه چنان شد كه فردى چون زين العابدين ناگزير، معارف حقه را در قالب دعا و نيايش اظهار مى‏كرد.در اين ميان، در عصر امام باقر (ع)، شرايط سياسى جامعه به گونه‏اى تغيير يافت كه آن حضرت توانست، مجمعى علمى تشكيل داده، به تعليم و تربيت مردانى دانشمند و متعهد به ارزشهاى شريعت بپردازد.
اين است كه وقتى صفحات تاريخ صدر اسلام مرور شود، در زندگى علمى امام باقر (ع) نام بسيارى از شاگردان آن حضرت و شخصيتهاى ممتاز علمى جهان اسلام جلب نظر مى‏كند.
با اين همه، نبايد تصور كرد كه امام باقر (ع) آسوده و ايمن از محدوديتها و ممنوعيتهايى بوده است كه حكومتها براى اهل بيت (ع) فراهم مى‏آورده‏اند، بلكه بى‏ترديد، جو حاكم بر زندگى امام باقر (ع) به شدت جو تقيه بوده است، زيرا با فرهنگ خاصى كه در نتيجه حكومتهاى ناصالح بر جامعه حاكم شده بود، كنار نهادن تقيه به منزله دست كشيدن از فعاليت علمى و دور ماندن از ترويج معارف اصولى دين بشمار مى‏رفت.
بارى، شرايط زمان، براى امام باقر (ع) و نيز امام صادق (ع) زمينه‏اى را فراهم آورد كه ساير ائمه (ع) هرگز برايشان آماده نشد.آن شرايط مساعد، معلول سستى پايه‏هاى حكومت امويان بود.بحرانهاى درونى نظام سياسى در آن عصر، به حاكمان مجال نمى‏داد تا بر خاندان رسالت مانند حاكمان پيشين، فشار آورند و ايشان را منزوى سازند.بى‏ترديد اگر همين زمينه براى هر يك از امامان (ع) فراهم مى‏آمد، آنان قادر به تأسيس حوزه‏هاى بزرگ درسى بودند و عالمان و فقيهان بيشترى را پرورش مى‏دادند.اين زمينه مساعد، سبب شد تا امام باقر (ع) و امام صادق (ع) بيشترين آراى فقهى، تفسيرى و اخلاقى را در كتب فقهى و حديثى از خويش بر جاى گذارند.
اين چنين است كه فردى چون محمد بن مسلم مى‏تواند سى هزار حديث از امام باقر (ع) (9) نقل كند.و شخصيتى چون جابر جعفى هفتاد هزار حديث. (10)
در نزد عالمان اماميه، فقيه ترين فقيهان صدر اسلام شش نفرند كه همه آنان از اصحاب امام باقر (ع) و امام صادق (ع) بوده‏اند.آنان عبارتند از: زرارة بن اعين، معروف بن خربوذ المكى، ابو بصير الاسدى، فضيل بن يسار، محمد بن مسلم الطائفى و بريد بن معاوية العجلى . (11)
شيخ الطائفة، ابو جعفر محمد بن حسن طوسى در كتاب رجال خويش، اصحاب و شاگردان امام باقر (ع) را كه از آن حضرت نقل حديث كرده‏اند 462 مرد و دو زن دانسته است.
در ميان اصحاب و شاگردان امام باقر (ع) برخى از نظر اعتبار و وثاقت مورد اتفاق اهل سنت و اماميه اند، و دسته‏اى به دليل گرايشهاى عميق شيعى، در دايره رجال اهل سنت قرار نگرفته، بلكه تنها مورد اعتماد اماميه مى‏باشند.
براى ارائه نمودارى فهرست گونه از شاگردان امام باقر (ع) با استفاده از چند منبع رجالى، نام گروهى از آنان را يادآور مى‏شويم، بى اين كه ادعاى استقصا داشته باشيم.
1 ـ ابان بن ابى عياش فيروز، تابعى
2 ـ ابان بن تغلب ابو سعيد البكرى الجريرى
3 ـ ابراهيم بن الأزرق الكوفى
4 ـ ابراهيم الجزيرى (الجريرى)
5 ـ ابراهيم بن جميل، برادر طربال الكوفى
6 ـ ابراهيم بن حنان الأسدى الكوفى
7 ـ ابراهيم بن صالح الانماطى
8 ـ ابراهيم بن عبد الله الاحمرى
9 ـ ابراهيم بن عبيد أبو غرة الانصارى
10 ـ ابراهيم بن عمر الصنعانى اليمانى
11 ـ ابراهيم بن مرثد الكندى الأزدى ـ ابراهيم بن معاذ
13 ـ ابراهيم بن معرض الكوفى
14 ـ ابراهيم بن نصر بن القعقاع الجعفى
15 ـ ابراهيم بن نعيم العبدى الكنانى
16 ـ احمد بن عائد
17 ـ احمد بن عمران الحلبى
18 ـ اسحاق بن بشير النبال
19 ـ اسحاق بن جعفر بن على
20 ـ اسحاق بن عبد الله بن ابى طلحة المدنى
21 ـ اسحاق بن الفضل بن يعقوب بن عبد الله بن الحرث...
22 ـ اسحاق القمى
23 ـ اسحاق بن نوح الشامى
24 ـ اسحاق بن واصل الضبى
25 ـ اسحاق بن يزيد بن اسماعيل الطائى
26 ـ اسحاق بن يسار مولى قيس بن مخرمة
27 ـ اسرائيل بن غياث المكى
28 ـ اسلم بن ايمن التميمى المنقرى الكوفى
29 ـ اسلم المكى القواس
30 ـ اسماعيل بن ابى خالد
31 ـ اسماعيل بن جابر الخثعمى
32 ـ اسماعيل بن زياد البزاز الكوفى الأسدى
33 ـ اسماعيل بن سلمان الأزرق معروف به ابو خالد
34 ـ اسماعيل بن عبد الخالق الجعفى
35 ـ اسماعيل بن عبد الرحمان الجعفى الكوفى
36 ـ اسماعيل بن عبد العزيز
37 ـ اسماعيل بن الفضل بن يعقوب بن الفضل بن عبد الله
38 ـ اسماعيل ابو احمد الكاتب الكوفى
39 ـ اسماعيل معروف به ابو العلا از بنى قيس بن ثعلبه
40 ـ اسيد بن القاسم
41 ـ اعين الرازى، معروف به ابو معاذ
42 ـ انس بن عمرو الأزدى
43 ـ ايوب بن ابى تمية كيسان السجستانى العنبرى البصرى
44 ـ ايوب بن بكر بن أبى علاج الموصلى
45 ـ ايوب بن شهاب بن زيد البارقى الأزدى
46 ـ ايوب بن وشيكة
47 ـ بدر بن الخليل الأسدى، ابو خليل الكوفى
48 ـ برد الاسكاف الأزدى الكوفى
49 ـ برد الخياط ـ بريد بن معاوية العجلى، معروف به ابو القاسم.
51 ـ بسام بن عبد الله الصيرفى، معروف به ابو عبد الله
52 ـ بشار الاسلمى
53 ـ بشار بن زيد بن النعمان
54 ـ بشر بن أبى عقبة المداينى
55 ـ بشر، بياع
56 ـ بشر بن جعفر الجعفى، ابو الوليد
57 ـ بشر بن خثعم
58 ـ بشر الرحال
59 ـ بشر بن عبد الله بن سعيد الخثعمى
60 ـ بشر بن عبد الله الخثعمى الكوفى
61 ـ بشر بن ميمون الوابشى الهمدانى النبال الكوفى
62 ـ بشر بن يسار
63 ـ بشير، ابو عبد الصمد بن بشر الكوفى
64 ـ بشير معروف به ابو محمد المستنير الجعفى الأزرق
65 ـ بشير بن سليمان المدنى
66 ـ بكر بن أبى حبيبه
67 ـ بكر بن حبيب الأحمسى البجلى الكوفى
68 ـ بكر بن خالد الكوفى
69 ـ بكر بن صالح
70 ـ بكر بن كرب
71 ـ بكروية الكندى الكوفى
72 ـ بكير بن اعين بن سنسن الشيبانى الكوفى
73 ـ بكير بن جند بن الكوفى
74 ـ بكير بن حبيب الكوفى
75 ـ تميم بن زياد
76 ـ ثابت بن أبى ثابت
77 ـ ثابت بن دينار ابو صيفه الأزدى
78 ـ ثابت بن زائدة العكلى
79 ـ ثابت بن هرمز ابو المقدام العجلى
80 ـ ثوير بن أبى فاخته سعيد بن جهمان غلام ام هانى
81 ـ جابر بن عبد الله بن عمر بن حرام ابو عبد الله الانصارى
82 ـ جابر بن يزيد بن الحرث بن عبديغوث الجعفى
83 ـ جارود، معروف به ابو المنذر
84 ـ جارود بن السرى التميمى السعدى الكوفى
85 ـ جراح المداينى
86 ـ جعدة بن ابى عبد الله
87 ـ جعفر بن ابراهيم الجعفى
88 ـ جعفر الأحمس
89 ـ جعفر بن حكيم بن عباد الكوفى
90 ـ جعفر بن عمرو بن ثابت أبى المقدام بن هرمز الحداد العجلى
91 ـ جعفر بن محمد بن على بن‏الحسين (امام صادق عليه السلام)
92 ـ الحارث بن حصين الأزدى
93 ـ الحارث بن شريح المنقرى
94 ـ الحارث بن المغيرة النصرى
95 ـ حبيب بن أبى ثابت الأسدى الكوفى
96 ـ حبيب ابو عمرة الاسكاف
97 ـ حبيب بن بشار الكندى
98 ـ حبيب بن جرى العبسى الكوفى
99 ـ حبيب بن حسان بن الأشرس الأسدى
100 ـ حبيب السجستانى
101 ـ حبيب العبى الكوفى
102 ـ حبيب بن المعلى السجستانى
103 ـ حجاج بن ارطاة ابو ارطاة النخعى الكوفى
104 ـ حجاج بن دينار الواسطى
105 ـ حجاج بن كثير الكوفى
106 ـ حذيفة بن منصور بن كثير ابو محمد الخزاعى
107 ـ حسان بن مهران
108 ـ الحسن بن أبى سارة النيلى الانصارى
109 ـ الحسن بن حبيش الأسدى
110 ـ الحسن الجعفى الكوفى
111 ـ الحسن بن الحسن بن الحسن بن على بن أبى طالب (ع)
112 ـ الحسن بن رباط
113 ـ الحسن بن زياد البصرى
114 ـ الحسن بن زياد الصيقل ابو محمد الكوفى
115 ـ الحسن بن زياد الصيقل
116 ـ الحسن بن السرى الكاتب
117 ـ الحسن بن شهاب بن يزيد البارقى الأزدى
118 ـ الحسن بن صالح بن حى الهمدانى الثورى الكوفى
119 ـ الحسن بن على الأحمرى الكوفى
120 ـ الحسن بن عمار
121 ـ الحسن بن عمار عامى
122 ـ الحسن بن المغيرة
123 ـ الحسن بن منذر
124 ـ الحسن بن يوسف
125 ـ الحسين بن ابتر الكوفى
126 ـ الحسين بن أبى العلاء الخفاف
127 ـ الحسين بن احمد المنقرى
128 ـ الحسين بن بنت ابى حمزة الثمالى
129 ـ الحسين الجعفى ابو احمد الكوفى
130 ـ الحسين بن حماد
131 ـ الحسين بن عبد الله الأرجانى
132 ـ الحسين بن عبد الله بن عبيد الله بن العباس بن عبد المطلب
133 ـ الحسين بن على بن الحسين بن‏على بن ابى طالب (ع) (برادر امام باقر عليه السلام)
134 ـ الحسين بن مصعب
135 ـ الحسين بن منذر
136 ـ حفص الأعور الكوفى
137 ـ حفص بن غياث
138 ـ حفص بن وهب الأفرعى
139 ـ الحكم بن الصلت الثقفى
140 ـ الحكم بن عبد الرحمان بن أبى نعيم البجلى
141 ـ الحكم بن عتيبة ابو محمد الكوفى الكندى
142 ـ الحكم بن المختار بن ابى عبيده
143 ـ حكيم بن صهيب ابو صهيب الصيرفى ابو شبيب
144 ـ حكيم بن معاوية
145 ـ حماد بن ابى سليمان الأشعرى
146 ـ حماد بن ابى العطارد الطائى الكوفى
147 ـ حماد بن بشر الطنافى الكوفى
148 ـ حماد بن بشر اللحام
149 ـ حماد بن راشد الأزدى البزاز ابو العلاء الكوفى
150 ـ حماد بن المغيرة
151 ـ حمران بن أعين الشيبانى
152 ـ حمزة، ابو الحسين الليثى داماد ابو حمزة الثمالى
153 ـ حمزة بن حمران بن أعين
154 ـ حمزة الطيار
155 ـ حمزة بن عطا الكوفى
156 ـ خازم الاشل الكوفى
157 ـ خالد بن ابى كريمة
158 ـ خالد بن أوفى ابو الربيع العنزى الشامى
159 ـ خالد بن بكار ابو العلاء الخفاف الكوفى
160 ـ خالد بن طهمان الكوفى
161 ـ خيثمة بن عبد الرحمان الجعفى الكوفى ابو عبد الرحمان
162 ـ داود الأبزارى
163 ـ داود بن ابى هند القشيرى السرخى
164 ـ داود بن حبيب ابو غيلان الكوفى
165 ـ داود بن الدجاجى الكوفى
166 ـ داود بن زيد الهمدانى الكوفى
167 ـ دلهم بن صالح الكندى الكوفى
168 ـ دينار ابو عمرو الأسدى الكوفى
169 ـ ربيع بن صبيح
170 ـ ربيع العبسى الكوفى
171 ـ ربيعة بن ابى عبد الرحمان، معروف به ربيعة الرأى
172 ـ ربيعة بن ناجد بن كثير ابو صادق الكوفى
173 ـ رشيد بن سعد المصرى ـ رفيد بن مصقلة العبدى الكوفى
175 ـ رفيد غلام بنو هبيرة
176 ـ زايدة بن قدامه

پى‏نوشت‏ها:

1 ـ مسند احمد 2/14، صحيح مسلم 7/122، سنن الترمذى 2/308، تاريخ البغدادى 8/443، مصابيح السنة 2/ .204
2 ـ ما ضل صاحبكم و ما غوى*و ما ينطق عن الهوى*ان هو الا وحى يوحى*علمه شديد القوى- النجم/5 ـ .2
3 ـ قرانا عربيا غير ذى عوج لعلهم يتقون - الزمر/ .28
4 ـ انما يريد الله ليذهب عنكم الرجس اهل البيت و يطهركم تطهيرا - الاحزاب/ .33
5 ـ منه آيات محكمات هن أم الكتاب و اخر متشابهات. - .آل عمران/ .7
6 ـ فاسئلوا اهل الذكر ان كنتم لا تعلمون - النحل/ .43
7 ـ و انزلنا اليك الذكر لتبين للناس ما نزل اليهم و لعلهم يتفكرون - النحل/ .44
8 ـ ان ههنا لعلما جما لو اصبت له حمله.نهج البلاغه.
9 ـ بحار 11/ .83
10 ـ اعيان الشيعة 4 ق، 2/28، ائمتنا 1/ .332
11 ـ مناقب، ابن شهر آشوب 4/ .211